مقاله178-بررسی بیماری نماتد چغندرقند 55ص

چکیده :

نوسانات تولید متأثر از عوامل مختلفی از قبیل تغییرات اقلیمی ، آفات و بیماریها ، علفهای هرز و ... می باشد .

درمیان این عوامل ، نماتد چغندر قند علاوه بر دامنه گسترش بالا بعنوان یکی از مهمترین عوامل محدود کننده کاهش عملکرد در منطقه چناران می باشد .

متأسفانه تکنیکهایکنترل که تا به حال مورد استفاده قرار گرفته اند، سازگاری و پایداری کافی در کاهش اثرات سوء نماتد چغندر در شرایط و فرهنگ کشاورزی منطقه به همراه نداشته اند.

یافتن ارقام مقاوم یکی از راههایی است که هر چند تولید آن نیاز به زمان طولانی دارد ، لیکن دانشمندان اصلاح نبات مصمم به یافتن آن می باشند. دراین راستا شرکت سوئدی نوارتیس نوید تولید رقم مقاوم به نماتد به نام نماکیل (Nemakill) را داد.

با هدف بررسی مقاومت رقم نماکیل به نماتد آزمایش در ده مزرعه که دارای آلودگی بالایی بودند ، اجرا گردید . رقم ایرانی BR1 نیز به عنوان شاهد در قطعات دارای آلودگی بالا در مجاورت آن کشت گردید.

میانگین آلودگی اولیه در مزارعی که رقم نماکیل کشت گردید 2326 تخم و لارو در یکصد گرم خاک بود. متوسط آلودگی اولیه مزارعی که رقم BR1 کشت شده بودند نیز 1591 تخم و لارو در یکصد گرم خاک بود.

نتایج بررسیها حاکی از وجود نکات جالب توجه و امید بخش در مبارزه با نماتد چغندر است . جمعیت نهایی آلودگی در رقم نماکیل به 960 عدد تخم و لارو در یکصد گرم خاک کاهش یافت . در حالیکه جمعیت نهایی در رقم BR1 به 3953 تخم و لارو در یکصد گرم خاک افزایش یافته است .یعنی در رقم BR1 جمعیت تقریباً 48/2 برابر شده است . متوسط عملکرد ریشه در رقم BR1 بابر 58/15 تن در هکتار و متوسط عیار آن 99/16 درصد بود.

متوسط عملکرد ریشه رقم نماکیل 08/19 تن در هکتار با متوسط عیار 76/17 بود. تجزیه کیفی خمیر ارقام چغندر نیز انجام گردید.

مقدار پتاسیم رقم نماکیل 8/5 و رقم BR1 برابر 97/4 میلی اکی والانت بود. مقدار سدیم رقم نماکیل 64/2 و رقم BR1 برابر 62/2 میلی اکی والانت گزارش شد.

مقدار ازت رقم نماکیل 69/3 و رقم BR1 معادل 16/4 میلی اکی والانت بود. راندمان شکر قابص استحصال (YIELD) در رقم BR1 برابر 41/8 درصد و در رقم نماکیل 94/82 درصد بود.

همچنین مقدار قند تلف شده در ملاس رقم نماکیل 03/3 و در رقم BR1 برابر 67/2 درصد بود. با توجه به اینکه متوسط آلودگی اولیه مزارع رقم نماکیل 19/46 درصد بیش از رقم BR1 بود، با این وجود عملکرد ریشه آن 46/22 درصد بیشتر از رقم BR1 بود. قند ناخالص آن 92/27 درصد بیش از رقم BR1 و در نهایت از نظر قند خالص تولیدی 26 درصد عملکرد بیتشری نسبت به رقم ایرانی BR1 تولید نمود.

در عین حال دلایل پائین بودن عملکرد در مزارع در ذیل آمده است :

1. دریافت دیر بذر رقم نماکیل و در نتیجه تأخیر در کاشت مزارع به گونه ای که اولین آبیاری مزارع به طور متوسط در اوایل خرداد انجام شده است .
2. عدم توجه و دقت کافی کشاورزان در مزارع کشت شده با وجود توصیه و تأکیدهای مکرر به آنها .

با این حال در بین ده مزرعه کشت شده ، دو مزرعه که دقت و رسیدگی مناسبی داشته اند، عملکرد نیز قابل قبول می باشد . نتایج این دو مزرعه در زیر آمده است :

ریشه با عیار 4/18 تولید نمود در حالیکه رقم نماکیل این مزرعه در آلودگی اولیه 2700 تخم و لارو در یکصد گرم خاک ، عملکرد ریشه 29/29 تن در هکتار با عیار 8/18 تولید نمود.

در مزرعه دیگری رقم ایرانی در آلودگی اولیه 530 تخم و لارو در یکصد گرم خاک کشت و در نهایت عملکرد ریشه 21/31 تن در هکتار با عیار 95/16 تولید نمود. در حالیکه دراین مزرعه رقم نماکیل که در آلودگی اولیه 960 تخم و لارو در یکصد گرم خاک کشت شده بود عملکرد ریشه آن 51/43 تن در هکتار با عیار 12/19 درصد بود.

نتیجه این که دراین دو مزرعه از نظر قند ناخالص بطور متوسط رقم نماکیل 14/39 درصد عملکرد بیشتری از رقم BR1 تولید نمود، با وجود اینکه آلودگی اولیه در مزارع رقم نماکیل 95/30 درصد بیشتر از BR1 بود.

نماتد چیست ؟

نماتدها کرمهای نخی شکل و رطوبت پسندی هستند که می‌توانند در طیف زیستی وسیعی در اکثر مناطق جهان یافت شوند. نماتدها در آبهای شیرین، آبهای شور، خاک، مواد پوسیده، گیاهان، جانوران و انسان مشاهده می‌شوند.

تغذیه نماتدها به اشکال متعدد از زیستگاهشان صورت می گیرد. آنها روی باکتریها و قارچها درمواد آلی مرده زندگی می‌کنند، به صورت شکارچی از دیگر نماتدها نیز تغذیه کرده و در بدن بسیاری از جانوران تکامل یافته ( مانند کرمهای trichina ) و یا گیاهان به صورت انگل به سر می برند.

نماتدها در زیستگاهشان با پیچ و تاب خوردن جابجا می‌شوند. قبل از این نیز به اسم کرمهای زالویی نامگذاری شده‌اند. گونه های خسارت زا در گیاهان به طور متوسط یک میلی متر طول دارند. این گونه نماتدها دارای خرطوم دهانی ( استایلت ) هستند که به وسیله آن سلولهای گیاهی را سوراخ می‌کنند و ضمن ترشح بزاق، جذب محتویات سلولی انجام می گیرد.

بیش از 15000 گونه نماتد شناسایی شده است که حدود 3000 گونه با گیاهان زندگی می‌کنند و از این تعداد، حدود 100 گونه می‌توانند خسارات قابل توجهی در گیاهان زراعی ایجاد نمایند. نماتد مولد سیست چغندرقند ( Heterodera schachtii ) یکی از گونه هایی است که از بیشترین اهمیت اقتصادی برخوردار است.

تاریخچه

مبداٌ، تاریخچه و پراکنش

برای اولین بار حدود 130 سال پیش از این، نماتد مولد سیست چغندرقند ( H. schachtii) در آلمان به عنوان یک آفت شناسایی شد. در اواسط قرن نوزدهم میلادی، تولید چغندرقند در اروپا با یک روند افزایشی همراه بود و در همان زمان نیز بیماری چغندرقند در خاک شروع شد. خصوصاٌ آنکه در خاکهای تیره با پتانسیل بالا در منطقه ماگد بورگر بورد عملکرد چغندرقند به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافت.

در سال 1859 پروفسور گیاهشناس بن، دکتر H. Schacht، عامل بیماری چغندرقند را شناسایی کرد :‌ کرمهای کوچکی متعلق به خانواده نماتدها که انگل ریشه های چغندرقند می‌باشند. در سال 1871، A. Schmidt تحقیق کاملتری در مورد این آفت انجام داد و به افتخار کاشفش آن را Heterodera schachtii نامگذاری کرد. این نماتد از اهمیت اقتصادی در تاریخ برخوردار است. در قرن گذشته 24 کارخانه قند در آلمان به خاطر خسارت نماتدها که کاهش عملکرد چغندرقند را در پی داشت، تعطیل شدند.

امروزه نماتد چغندرقند تقریباٌ در تمام اراضی اروپا که کشت چغندرقند متمرکز است، شناسایی شده است و اغلب به عنوان یک عامل محدود کننده عملکرد محسوب می‌شود. نماتد چغندرقند در سایر نقاط جهان از جمله آسیا، آمریکای شمالی و استرالیا نیز مشاهده شده است.

نشانه های بیماری

توصیف نماتد

خسارت نماتد چغندرقند بسیار شبیه به علایم آلودگی به ویروس بیماری ریزومانیا است (ریش دار شدن ریشه ها )، یعنی خسارت این نماتد به چغندرقند ممکن است با علایم خسارت ریزومانیا اشتباه گرفته شود. زیرا که نماتد چغندرقند در تمام اراضی عمده چغندرکاری مشاهده می‌شود و سطح اینها با اراضی آلوده به ریزومانیا یکسان می‌باشد ، بنابراین خطر اشتباه بین این دو بیماری وجود دارد.

خسارت زود هنگام این نماتد منجر به پژمردگی بوته های جوان چغندرقند می‌شود، بنابراین این مشخصه کلاسیک آلودگی از اوایل خردادماه به بعد در مزرعه مشاهده می‌گردد. دیگر نشانه مشخص آلودگی به نماتد چغندرقند، پژمردگی موضعی در اندامهای هوایی چغندرقند بخصوص در هوای بسیار گرم است.

در طی ساعات شب یا پس از بارندگی، بیشتر بوته ها بهبود می یابند. گیاهانی که آلودگی شدیدتری دارند از رشد باز می مانند. برگهای بیرونی زرد رنگ شده و در پایان می میرند. اندازه برگهای جدید نیز به طور واضحی کاهش می‌یابد.

علایم ویژه آلودگی در غده چغندرقند به این صورت است که ریشه اصلی به شکل قابل توجهی کوتاه شده و تشکیل ریشه های جانبی نیز افزایش می‌یابد. زیرا چغندرقند برای جبران خسارت این نماتد ریشه های جانبی اش را توسعه داده و درنتیجه آن شکل تیپیک ریش دار شدن ریشه حاصل می‌شود.

علایمی که تا اینجا توصیف شدند ممکن است مشابه آلودگی به ریزومانیا باشند، بنابراین تنها نشانه تشخیص آلودگی به این نماتد وجود جانورهای ماده سفید رنگی به اندازه ته سنجاق با سیست های قهوه ای رنگ بر روی ریشه ها می‌باشد. این ماده های سفید رنگ نماتد که کمک بزرگی به تشخیص قطعی آلودگی می‌کنند، با چشم غیر مسلح نیز دیده می‌شوند.

زیست شناسی

• جنبه های توسعه بیماری

این نماتد به صورت خفته در داخل یک سیست باقی می ماند. یک سیست حدوداٌ به اندازه ته سنجاق و محتوی 300 عدد تخم و لارو می‌باشد. با کشت گیاهان میزبان، لاروهای زنده در داخل سیست فعال می‌شوند.

نماتود مولد سیست چغندر قند

Heterodera schachtii Schmidt

نماتود چغندر قند ابتدا در آلمان در سال 1859 توسط هرمان شاخت ( Herman Schacht) در مزارع چغندر کشف شده و بعداٌ در سال 1871 شمیدت ( Schmidt ) این انگل را به نام شاخت تحت عنوان Heterodera schachtii Schmidt نامگذاری کرد. در ایران این نماتود اولین بار در سال 1348 توسط اسماعیل پور از مزارع چغندرقند تربت حیدریه جمع آوری گردیده است. مناطق انتشار نماتود مزبور استان های خراسان، اصفهان، فارس، آذربایجان و کرمانشاه می‌باشد. درمورد میزان خسارت نماتود چغندرقند مطالعاتی در استان خراسان به عمل آمده و در بیش از 80 درصد خاک اراضی چغندرکاری خراسان نماتود وجود دارد و متوسط خسارت نماتود حدود 54 الی 5 درصد کل محصول سالیانه تخمین زده شده است. در اروپا مقدار کاهش قند تا 23 درصد نیز تعیین گردیده است. نماتود مزبور علاوه بر چغندر به بعضی از گیاهان زراعی نیز حمله می‌کند و در ایران انواع کلم، ترب، تربچه ،‌شلغم، شاهی و اسفناج نیز از میزبان های آن تعیین و شناخته شده است ( کلالی، فریور مهین، 1358، خیرخواه، 1352 ).

علائم بیماری

اولین نشانه های آلودگی در اوائل فصل تابستان و در هنگام تابش آفتاب به صورت پژمردگی برگ های بوته چغندر بروز می‌کند و در هنگام شب و در هوای خنک برگها مجدداٌ حالت عادی و شادابی خود را باز می یابند. شکل عمومی بوته توسری خورده و عقب افتاده و زرد کم رشد است. ریشه های کوچک و بدشکل و دارای ریشک های فرعی زیاده از حد و افشان است. روی ریشه های فرعی مبتلا، سیست ( Cyst ) های سفید رنگ به اندازه حدود یک میلیمتر با ته سنجاق با چشم عادی و غیر مسلح قابل رویت هستند. اولین سیست در خراسان در اواخر خرداد ماه مشاهده شده است. در مزرعه نشانه های آلودگی ابتدا به طور لکه ای ظاهر شده و لکه ها متدرجاٌ در اثر تکرار کاشت چغندر گسترش یافته و پس از چند سال تقریباٌ سطح مزرعه را فرا می‌گیرند. اگر به بوته هائی که در داخل این لکه ها قرار دارند از نزدیک توجه کنیم علائم ظاهری کمبود غذایی را نشان می‌دهد. در شرائط آب و هوائی خراسان نشانه های بیماری در تیرماه و مردادماه ظاهر می‌شود. بوته های مبتلا به نماتود استعداد بیشتری در برابر حمله بیماری هادارند.

مشخصات نماتود

نماتود چغندر قند دارای دو شکل جنسی ماده و نر می‌باشد. ماده های جوان و کامل به طور معمول لیموئی شکل و در ابتدای امر رنگ آنها سفید شیری است که به آسانی و با چشم غیر مسلح روی ریشه گیاه میزبان دیده می‌شود و معمولاٌ بین 60 تا 80 میلیمتر طول و 40 تا 50 میلیمتر عرض آن می‌باشد. رنگ سفید ماده های جوان پس از افتادن در خاک بدون گذراندن مرحله زرد تبدیل به قهوه ای می‌گردد و در این موقع به آنها سیست اطلاق می‌شود. هر سیست محتوی تعداد 5-300 تخم ( لاورسن یک داخل تخم است ) و لاروسن دوم می‌باشد که بسته به شرائط این تعداد متفاوت است. نماتود نر بر خلاف ماده کرمی شکل می‌باشد و طول آن بین 31 تا 61 میلیمتر واسپیر ( Spear ) آن گره دار و قوی است. طول اسپیر درنرها بین 25 تا 28 میکرون می‌باشد. اندازه لاروهای سن دو یا لارو نوزاد که به تازگی از تخم خارج شده متفاوت و بین 450550 میکرون است. تخم بشگه ای شکل، به طول 110 و عرض 43 میکرون می‌باشد.

چرخه بیماری

نماتود چغندر قند از مرحله سن دوم لاروی وارد ریشه میزبان می‌گردد و ایجاد خسارت می‌کند. شرائط فعالیت و تعداد نسل این نماتود بستگی زیادی به عوامل جوی، محیط خاک، تاریخ کشت چغندر قند و غیره دارد و بنابراین در مناطق مختلف متفاوت می‌باشد. زیست شناسی این نماتود را در شرائط آب و هوائی مشهد مطالعه نموده و به طور کلی دوره زندگی یک نسل 40-70 روز به طول می انجامد. با توجه به آزمایشات انجام شده، نماتود چغندر قند در شرائط خراسان، چهار نسل در سال دارد و نسل چهارم انگل معمولاٌ مصادف با برداشت محصول چغندر می‌باشد و چون قسمت اعظم محصول در آبانماه از زمین برداشت می‌شود، لذا در چغندرهای برداشتی قبل از آذرماه امکان تکمیل نسل چهارم موجود نیست ولی در صورت مساعد بودن شرایط چنانچه چغندرها تا آذرماه در زمین باقی بمانند، نسل چهارم انگل فرصت کافی برای تکامل را پیدا خواهد نمود. حداکثر خسارت انگل مربوط به نسل دوم و پس از آن نسل سوم است. عواملی که در انتشار نماتود چغندرقند مؤثر هستند عبارتند از :

- انتقال خاک و بقایای گیاهی از کامیونهای حامل چغندر قند به اراضی غیر آلوده.

- استفاده کشاورزان از فاضلاب کارخانجات قند برای آبیاری زمستانه.

- انتشار نماتود از آب رودخانه های مجاور کارخانه های قند که محتوی بقایای آلوده چغندر می‌باشد به اراضی سالم و غیر آلوده.

- انتشار نماتود توسط ابزار وماشین آلات کشاورزی.

- انتقال به وسیله باد، حیوانات، بذر و غیره.

مبارزه

مبارزه شیمیائی علیه نماتود چغندرقند مقرون به صرفه نمی‌باشد. سمی که علیه این نماتود در خاک مصرف می‌شود، تمیک ( Temik ) نام دارد، که به صورت کریستال دانه ای بوده و دارای بوی بسیار بد می‌باشد. مقدار مصرف در هر هکتار 50 کیلوگرم است که بلافاصله بعد از کاشت بذر چغندر قند پاشیده می‌شود. ضمناٌ براساس مطالعات انجام شده در اصفهان عملیات زراعی از قبیل اجرای یک تناوب زراعی 5 ساله و زود کاشتن چغندرقند تأثیر زیادی در کاهش جمعیت نماتود دارد. اخیراٌ نیز بذور مقاوم مانند بذر نماکیل تهیه شده که در مقابل نماتود مزبور مقاومت دارد. کشت گیاهان تله نیز جمعیت نماتود را کاهش می‌دهد.

دستورالعمل کار در آزمایشگاه نماتد

1-خاک تهیه شده توسط آزمایشگاه یا پیمانکار به محض ورود به آزمایشگاه برچسب زده شود و مشخصات کامل پیمانکار در دفتر ثبت گردد.

2- خاکهای تهیه شده پس از برچسب گذاری در محل مخصوص براساس شماره تا زمان آزمایش مرتب و نگهداری گردد.

خشک و خردکردن خاک

1. در هنگام بررسی آلودگی، خاک باید خشک باشد. در صورت مرطوب بودن کل خاک باید خشک گردد.
2. کلوخه های کل نمونه خاک خشک شده کاملاٌ خرد گردد.
3. خاروخاشاک و سنگریزه ها از خاک خرد شده جدا گردد.

مخلوط کردن خاک

1. بمنظور یکنواخت نمودن پراکنش سیست در نمونه خاک خشک و خرد شده خاک بایستی کاملاٌ هم زده شود. بهتر است پس از مخلوط نمودن دقیق، خاک به چهارقسمت مساوی تقسیم گردد و نمونه 100 گرمی از قسمتهای مختلف آن برداشته شود.
2. شستشوی خاک
3. قبل از ریختن نمونه، ظرف فنویک و صافیها کاملاٌ تمیز باشد.
4. نمونه 100 گرمی تهیه شده را در ظرف صافی ریخته و عمل شستشو تا زلال شدن کامل آب ادامه یابد.
5. با استفاده از میله داخل ظرف فنویک عمل هم زدن را انجام دهید تا سیست‌هائی که احتمالاٌ ته نشین شده‌اند در الک مربوطه جمع آوری گردند.
6. کاغذ صافی جمع آوری سیست را کمی خیس نموده و به دیواره ظرف مخصوص بصورت کاملا صاف بچسبانید.
7. نمونه ای که پس از شستشو در الک جمع آوری گردید است را به آرامی با شستشو داخل ظرفی که کاغذ صافیها قرار داده شده بریزید.
8. جهت تسریع نمودن حرکت سیست به سمت صافیها یک قطره از مایع ظرفشوئی را از ارتفاع تقریباٌ 40 سانتی متری داخل ظرف بریزید.
9. پس از کسب اطمینان از چسبیدن سیست ها به کاغذ صافی، کاغذ صافی ها را به آرامی از ظرف جدا و بر روی خط کش های مربوط قرار دهید.

تفکیک و شمارش سیست

1. کل سیستهای سالم و تکه تکه شده بدقت جدا و شمارش گردد و در برگه مربوطه تعداد آن ثبت شود.
2. جهت دقت بیشتر پس از جداکردن سیستها خط کشها مجدداٌ بازنگری گردد تا سیستی بر روی خط کش باقی نماند.
3. خرد نمودن سیست
4. وسائل مربوط به این مرحله ( پیپت، مزور، سیست خردکن و کانتین اسلاید ) کاملاٌ تمیز و خشک باشد.
5. در هنگام خردکردن سیست دقت شود اولاٌ سیست بیش از حد خرد نگردد و ثانیاٌ سیست خرد نشده باقی نماند.
6. سیست های خرد شده به دقت داخل مزور منتقل گردد. سیست خردکن نیز کاملاٌ شسته و محتویات آن به مزور منتقل گردد.
7. حجم محلول داخل مزور را به 30 میلی لیتر برسانید.
8. هنگام برداشتن نمونه، بادمیدن در پیپت محلول را یکنواخت نموده و سریعاٌ نمونه برداشته به کانتین اسلاید منتقل گردد.
9. حتی الامکان سعی گردد محلول یکباره برداشته شود.
10. در صورت وجود حباب در زیر کانتین اسلاید نمونه تهیه شده را دور بریزید و مجدداٌ نمونه برداری نمائید. لازم به یادآوری است که غلظت محلول در نمونه برداری مجدد همان غلظت اولیه است و تعداد تخم و لارو نهائی بایستی در 30 ضرب شود.

شمارش تخم و لارو

الف – شمارش تخم

1. تخم های کاملاٌ‌شفاف و خالی در شمارش محسوب نمی گردد.
2. تخم های لوبیائی شکل پر در شمارش محسوب گردد.
3. تخم هایی که بصورت کلنی بوده و تعداد آنها قابل تشخیص نیست یک نمونه محسوب گردد.

ب – شمارش لارو

1. لاروهای کاملاٌ‌شفاف و فاقد محتویات در شمارش محسوب نمی گردد.
2. لاروهای پر و دارای استیل ( نیش ) درشمارش محسوب می‌گردد.
3. در صورت قطعه قطعه شدن لارو در هنگام شمارش فقط قسمت سر ملاک می‌باشد.
4. در صورت وجود آلودگی در دامنه 100 تا 400 تخم و لارو یک نمونه خاک 100 گرمی مجدد تهیه و بررسیها انجام گردد.
5. میزان جمعیت سیست یا تخم و لارو نمونه دوم نباید تفاوت زیادی با نمونه اولیه داشته باشد.
6. پس از اتمام بررسی نمونه و ثبت در دفتر آزمایشگاه نتایج به همراه توصیه مربوطه در دو نسخه تحویل سرپرست منطقه گردد.
7. باقیمانده خاکهای بررسی شده در محل مخصوص بصورت منظمی بایگانی گردد تا در مواقع مورد نیاز بتوان به آسانی به آن دسترسی یافت.
8. تعداد نمونه های بررسی شده و نمونه برداری خاک توسط آزمایشگاه یا پیمانکار هر روز در فرم مخصوص تنظیم و به مدیر قسمت گزارش گردد.

آشنایی با نماتد مولد سیست چغندر قند و معرفی آزمایشگاه نماتولوژی

استان خراسان یکی از مناطق اصلی کشت چغندر قند ( Beta Vulgaris ) در کشور است.

در این استان چغندرقند مقام سوم را از نظر سطح زیر کشت پس از گندم و جود دارا میباشد که در میان شهرستانهای استان، مشهد بیشترین و طبس کمترین سطح کشت را به خود اختصاص داده اند. در سالهای اخیر میزان برداشت چغندرقند در خراسان کاهش محسوسی داشته است که عوامل متعددی در این میان دخیل بوده اند. یکی از مهمترین آنها نماتدها میباشند. گسترش این انگل در بعضی از مناطق استان به حدی بوده است که در سالهای اخیر میزان برداشت چغندر قند در خراسان کاهش محسوسی داشته است که عوامل متعددی در این میان دخیل بوده اند. یکی از مهمترین آنها نماتدها میباشند. گسترش این انگل در بعضی از مناطق استان به حدی بوده است که در سالهای گذشته از طرف مراجع مسئول، برای رفع آن قوانین قرنطینه زراعی وضع گردیده است. بعنوان مثال میتوان از چغندرکاری شهرستان چناران نام برد.

مناطق آلوده :

نماتد در مناطق دیگر ایران نیز گسترش و آلودگی دارد که میتوان از استانهای فارس، مرکزی، کهکیلویه و بویراحمد، اصفهان، سمنان و آذربایجان نام برد که در میان آنها خراسان و فارس آلوده ترین مناطق میباشند. در دیگر نقاط جهان نیز آلودگی نماتد وجود دارد. در اروپا در قرن نوزدهم میلادی انگل نماتد باعث گردید که کارخانجات قند بعضی از کشورهای این قاره دچار ورشکستگی شوند که امروزه بارعایت مسائل بهداشتی و زراعی تا حدود زیادی موفق به کنترل این انگل شده‌اند.

طبقه بندی و زیست شناسی :

امروزه بیش از 60 گونه نماتد چغندرقند در سطح دنیا شناخته شده است. نماتدها در رده بندی جانوری جزو کرمهای لوله ای میباشند. شاخه نماتدها بسیار بزرگ بوده و احتمالاٌ ازنظر تنوع گونه های موجود بعد از حشرات قرار دارند. اغلب نماتدها زندگی آزاد دارند ( غیر انگل ). ولی تعدادی نیز انگل گونه های دیگر موجودات زنده میباشند. از نماتدهای انگل جانوران و انسان میتوان آسکاریس ( Ascaris ) و فیلاریا ( Filaera ) نام برد و از نماتدهای انگل گیاهی میتوان ( Meloidogyne ) و ( Heterodera ) را ذکر کرد. نماتدهای گیاهی و جانوری برحسب گونه به قسمتی از گیاه آسیب میرسانند.

دوره زندگی و شکل شناسی نماتد :

نماتد از طریق ریشه، گیاه را مورد حمله قرار میدهد. برای درک بهتر مطالب ابتدا باید دوره زندگی نماتد را بررسی کرد. ( مشخصات ذکر شده ذیل مربوط به گونه Heterodera Shachtii میباشد. ) نماتد چغندرقند موجودی است که جنس نر و ماده آن از یکدیگر متمایز میباشند.

نر بالغ کرمی شکل بوده و طول بدن آن 6/1 -3/1 میلی متر و ماده بالغ لیموئی شکل، رنگ آن بین سفید و تازردکم رنگ و اندازه بدن 8/0 تا 6/0 میلی متر است. نروماده جفتگیری را بر روی ریشه گیاه انجام میدهند. ماده ها بعد ازاین مرحله می میرند. در این مرحله داخل بدن پر ازتخم میباشد که تعداد آنها گاهی تا 300 عدد یا بیشتر میرسد.

کوتیکول بدن ماده بعد از مرگ برای محافظت از تخمها سخت و کیتینی میگردد. رنگ آن بین قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره متغیر میباشد. در این مرحله به کوتیکول بدن ماده اصطلاحاص سیست میگویند. ( Cyst ). تخمهای درون سیست بعد از تقسیمات سلولی تبدیل به لاروسن /1 میگردند. در این بخش لارو درون تخم قرار دارد. لاروسن /1 بعد از خروج از تخم تبدیل به لاروسن /2 میگردد. در شرایط مناسب لاروها و تخمها میتوانند درون سیست مدتهای زیادی به حالت کمون باقی بمانند. همچنین سیست میتواند لاروها و تخمها را در برابر شرایط ناسازگار طبیعی مانند خشکی، حرارت و سرمای زیاد محافظت کند.

سیست ها در عمق 0 تا 30 سانتی متری خاک دیده میشوند. در صورت وجود فاکتورهای لازم که مهمترین آنها دما ( حرارت 27-21 درجه سانتی گراد اپتیمم )، رطوبت و ترشحات ریشه گیاهان میزبان ( در مورد نماتد چغندرقند گیاهان میزبان بیشتر متعلق به خانواده شب بوئیان Crucifrerae و اسفناجیان Chenopodiaceae و علفهای هرز مانند سلمک Chenpodium album، تاج خروس Amaranthus retroflexus و ترب وحشی Raphanus rapbanistrum هستند. )

لاروهای سن /2 از سیست خارج گردیده و به طرف ریشه های گیاه شروع به حرکت میکنند.

در این مرحله عامل مهمی که در سرعت و انتشار لاروها نقش مهمی دارد بافت خاک میباشد. ساختمان، حرارت و تهویه خاک با حرکت لاروها رابطه ای مستقیم دارد. این حرکت در خاکهای دارای هوموس فراوان و حاشیه رودخانه ها که دارای شن و هوموس زیاد است سریع میباشد.

در خاکهای رسی و سنگین این حرکت آهسته میگردد. پس از رسیدن لاروها به ریشه‌های فرعی بوسیله اندام تیزی که در قسمت دهانی داشته و استایلت نام دارد پوست ریشه را سوراخ نموده و وارد آن میگردند.

لاروها درون ریشه چند روزی حرکت نموده و در مجاورت با سیستم آوندی محل مناسبی را مییابند. در این منطقه با تغییر دادن سلولها ناحیه ای موسوم به محل تغذیه را بوجود می آورند و برای بدست آوردن مواد غذائی در آنجا ساکن میگردد. لاروها در هنگام حرکت از ناحیه پوست تا مکان تغذیه بافتهایی را در طول مسیر حرکت خود از بین میبرند. در ناحیه آوندی دیوارة سلولها تا حدودی حل شده و این سلولها معمولاٌ ‌بزرگ میشوند. در این نواحی از به هم پیوستن سلولها توده پروتوپلاسمی ( Syncytium ) بوجود میآید. این تغییر شکل سلولی که بوسیله نماتد ایجاد میشود، نشانگر این است که انگل، میزبان خود را وادار به تشکیل اندام اختصاصی مینماید که بتواند توسط آن به رشد و تغذیه ادامه دهد. نماتد احتمالاٌ این عمل را به هنگام تغذیه با وارد کردن تنظیم کننده های رشد بوسیله ترشحات خود وارد گیاهان میکند و یا اینکه در تنظیم کننده های رشد گیاه تغییراتی را پدید می‌آورد. لاروسن 2 نماتد در این مرحله رشد خود را ادامه داده و متورم میگردد. پس از سه مرحله پوست اندازی بالغ میشود.

نماتد در تمام طول دوره رشد تغذیه میکند. نماتد ماده هنگام رشد و متورم شدن بافتهای گیاهی اطراف بدنش از هم جدا شده و به سطح ریشه می آید.

البته قسمت گردن در همان وضعیت باقی میماند و به تغذیه ادامه میدهد. نماتد نر که کرمی شکل است بعد از بلوغ از ریشه جدا میگردد و در خاک اطراف ریشه حرکت میکند. نر و ماده سپس بر روی ریشه با یکدیگر جفتگیری مینماید و بدین ترتیب دوره زندگی نماتد ادامه می‌یابد.

فصل و طول دوره زندگی :

در جدول ذیل بررسی شده است. ( جدول مربوط به نواحی شمال خراسان است )

وضعیت نسلها	تاریخ شروع نسل	تاریخ خاتمه	متوسط دوره زندگی هر نسل (روز)	متوسط حرارت خاک در شروع فعالیت ( )
نسل اول	اواخر فروردین	اواخر اردیبهشت	45-40	20-18
نسل دوم	نیمه دوم خرداد	دهه آخر تیر	45-40	23-20
نسل سوم	نیمه اول مرداد	دهه آخر شهریور	55-50	23-19
نسل چهارم	دهه دوم مهر	اواخر آخر	بیش از 70	16-13

آسیب شناسی :

نماتد به خاطر تغذیه از ریشه گیاه باعث کاهش درصد قند در چغندر میگردد. همچنین در چغندرهائیکه بمنظور ازدیاد بذر کشت میشوند به خاطر وارد شدن ترشحات انگل در داخل گیاه باعث عقیمی میزبان میگردد. نماتد آنزیمهایی مثل آمیلاز، پکتیاز و پروتئاز را نیز برای حل کردن نشاسته، قند و پروتئین به داخل گیاه تزریق میکند. همچنین وجود آلودگی نماتد در مزارع چغندرقند گاهی باعث میشود تا عوامل دیگر بیماری زا باعث تشدید خسارت شوند. مثل قارچ ( Rhizoctonia Solani ). چغندر مانند هر میزبان زنده دیگری در برابر انگلها مقاومت از خود نشان میدهد. واکنش گیاه بدین صورت است که ریشه های فرعی نابجایی تشکیل میدهد. ( تعداد این ریشه های فرعی با افزایش آلودگی بالا میرود. ) البته این حالت زمینه را برای حمله بیشتر لاروها آماده مینماید.

علائم آلودگی در مزرعه :

با محل و جمعیت اولیه انگل در ارتباط است. در اوایل به صورت لکه ای بوده و در اثر عدم رعایت عوامل پیشگیری، گسترش مییابد و تمام سطوح مزرعه انتشار می‌یابد. بطور کلی این علائم به /2 بخش عمده تقسیم و در /2 قسمت از گیاه دیده میشوند :

A – علائم هوائی B – علائم ریشه ای.

A – علائم هوائی : بوته ها از نظر رشد عقب افتادگی داشته و زردرنگ میشوند ( مانند کمبود مواد غذائی ). طول دمبرگها افزایش یافته و پهنک برگ کوچک میگردد. ولی در تابستان در اواسط روز بوته ها حالت پژمردگی دارند و برگها به اطراف می افتند و در غروب با خنک شدن هوا بوته ها حالت شادابی خود را باز می یابند.

کشاورزان معمولاٌ ‌بعلت عدم آشنائی این حالت را به کم آبی یا کمبود کودهای شیمیائی تعبیر میکنند و بی جهت اقدام به آبیاری یا کودپاشی مینمایند که این کار آلودگی و خسارت را افزایش میدهد. در بعضی اوقات جوانه های اولیه در پائین بوته زودتر از حد معمول زرد و خشک میگردند که گیاه جهت کمبود برگهای خشک شده دوباره شروع به جوانه زدن برگهای جدید میکند که این عمل باعث به هم خوردن در روند قندسازی شده و در نتیجه باعث افت عیار میگردد.

B – علائم ریشه ای : با بیرون آوردن ریشه از داخل خاک میتوان این علائم را مشاهده کرد. ریشه اصلی چند شاخه گردیده و بد فرم میگردد. ریشه های فرعی زیادی در اطراف ریشه اصلی دیده میشوند. اگر آلودگی شدید باشد ریشه چغندر به حالت افشان در می آید. برجستگیهای سفید و زردرنگ کوچکی در اطراف ریشه های فرعی مشاهده میگردند که این برجستگیها سیستهای نماتد میباشند. همچنین اگر از چغندر برشی عرضی تهیه نمائیم حلقه های تیره و روشنی دیده میشوند.

برجستگیهای سفید بر روی ریشه سیستها میباشند.

عوامل انتشار و شیوع دهنده :

A – وارد شدن فاضلاب کارخانجات قند به آبها و مزارع کشاورزی که در زیر کشت چغندر قرار میگیرند. ( فاضلاب حاوی تعداد زیادی سیست میباشند ).

B – وارد شدن خاک آلوده توسط کامیونها و وسایل حمل چغندرقند. چون خاک این وسایل بعد از تخلیه چغندر توسط کارخانه به آنها تحویل داده میشود ممکن است این وسایل خاک خود را در زمینهای دیگرخالی کنند که باعث انتشار آلودگی میگردد.

C – در هنگام تسطیح مزارع ممکن است آلودگی توسط ماشین آلات کشاورزی در منطقه و مناطق دیگر منتشر گردد.

D – از بین نبردن علفهای هرز میزبان در مزارع آلوده به انگل. همچنین کشت مکرر چغندر در یک مزرعه بصورت هر ساله باعث بالا رفتن تعداد نماتدها میشود.

راههای مبارزه و پیشگیری :‌

الف – روش پیشگیری و کنترل مستقیم : این عمل بیشتر در مواقعی که آلودگی بصورت لکه‌ای است و یا جنبه قرنطینه ای دارد استفاده میگردد. این روش با استفاده از سموم شیمیائی اعمال میگردد که میتوان از سم آلدیکارپ که بصورت سیستمیک عمل میکند نام برد. اما در استفاده از سموم باید دانست که این کار از لحاظ اقتصادی مقرون بصرفه نمیباشد و همچنین بلحاظ قوی بودن سموم مربوطه باعث مسمومیت شدید خاک و بی نظمی در تعادل بیولوژیکی خاک، حشرات و موجودات مفید زنده میگردد و همانطور که ذکر شد فقط در مواقع خاص مورد استفاده قرار میگیرد.

ب – روش پیشگیری و کنترل مستقیم :

A – تناوب زراعی : که میتوان در این عمل از کشت گیاهان خانوادة غلات و بقولات بهره گرفت. ( با افزایش آلودگی تعداد سالهای تناوب باید اضافه گردد. )

B – آیش :‌ در این مورد باید توجه داشت که علفهای هرز میزبان کنترل شوند. همچنین با انجام شخمهای عمیق و یخ آب در زمستان و زدن شخم نیمه عمیق و سطحی در زمین آیش، به نتیجه بهتری میتوان دست یافت.

C – استفاده از گیاهان تله :‌ میتوان تربچه و شلغم را نام برد. در این روش قبل از اینکه لاروها فرصت ورود به داخل ریشه گیاه را پیدا کنند، کشت را بر می گردانند و بقایای گیاهی را از بین میبرند. باید دقت کافی نمود که کشت در زمان مورد نظر برگردانده شود چون در صورت تأخیر در این کار احتمال بالا رفتن آلودگی بسیار زیاد میباشد.

D – عدم استفاده از فاضلاب کارخانجات قند بعنوان آب مورد استفاده زمینهای کشت چغندر قند ( در صورت استفاده از فیلتراسیون با منافذ کمتر از 250 میکرون بهره گیری شود. )

E - زمان کاشت : با توجه باینکه شروع فعالیت نماتد در حرارت 12- 15 درجه سانتیگراد میباشد میتوان با کشت زود هنگام گیاه را از حمله نسل اول لاروها در امان نگاه داشت و بعد از این دوره بعلت رشد کافی غده چغندر در مقابل نماتد مقاوم میگردد و خسارت کمتری را متحمل خواهد شد. همچنین بابرداشت محصول و با توجه به عامل زمانی گیاه از حمله نسل چهارم لاروها نیز تا حدودی مصون خواهد ماند.

F – استفاده از بذر مقاوم : در بعضی از واریته های چغندر وحشی ژن مقاوم به نماتد وجود دارد که با تلاقی این واریته ها با چغندرقند گیاه مقاوم بوجود می آید. البته این روش در دراز مدت قابل استفاده نیست. چون در طی زمان نماتد خود را با گیاه مقاوم تطابق میدهد. بهمین دلیل متخصصان اصلاح نباتات پیوسته در حال بوجود آوردن ارقام مقاوم جدید میباشند. از اقدامات جدیدی که برای کنترل نماتد انجام میگیرد و در حال بررسی و مطالعه میباشد میتوان از مبارزه بیولوژیکی بوسیله قارچها نام برد. برای مثال میتوان قارچهای زیر را ذکر کرد که تا کنون در ایران شناخته شده‌اند :

Phoma – Paecilomyces – Gylindrocarpon

Gliochladium – Penicillium – Verticillium – Acremonium

همچنین بکار بردن مواد سنتزی که از نظر ترکیبات مانند ترشحات ریشه گیاه میزبان است و با بکار بردن آن لاروها تفریح میشوند و بعد از ورود به خاک چون دچار کمبود مواد غذائی میگردند، بتدریج از بین رفته و میزان آلودگی کاهش می‌یابد.

آشنائی با آزمایشگاه نماتولوژی :

شرکت تحقیقات و خدمات زراعی چغندرقند خراسان بنا به گسترش و بالا بردن سطح آگاهی کشاورزان چغندرکار در مسائل مختلف زراعی و شناسایی و کنترل زمینهای آلوده به نماتد اقدام به تشکیل آزمایشگاه نماتولوژی نموده است.

بعد از نمونه بردرای خاک از زمینهائی که به کشت چغندر قند میخواهند اختصاص یابند و انتقال نمونه به آزمایشگاه ابتدا خاک را بخوبی مخلوط کرده و بعد از الک کردن بعلت اینکه در اکثر مواقع دارای رطوبت میباشد خاک را بر روی سطح صافی پهن کرده تا رطوبت آن گرفته شود. بعد از خشک شدن مقداری از آن را وزن کرده و بوسیله دستگاه خاکشوئی ذرات درشت مانند بقایای گیاهی را از خاک جدا می نمائیم. سپس با کمک بیناکولر سیستها را جدا نموده و درون یک بطری یا شیشه ساعتی قرار میدهیم. با کمک سیست خردکن محتویات درون سیستها ( تخم و لارو ) را داخل استوانه مدرجی ریخته و بوسیله میکروسکوپ عمل شمارش تخم و لارو را انجام میدهیم و گزارش زمین را از لحاظ آلودگی به نماتد یا عدم وجود آلودگی در اختیار کشاورز قرار میدهیم.

عملکرد سال 1377 آزمایشگاه

کارخانه	کشت مجاز	آستانه خسارت	خسارت زای اقتصادی	خسارت شدید	مجموع
نیشابور	220	31	5	11	267
فریمان	31	14	5	10	60
آبکوه	37	6	3	3	49

جمع کل :‌ 376 نمونه

نتیجه :

با توجه به مطالب ذکر شده و شناخت خوانندگان محترم از نماتد چغندرقند میتوان گفت که با اعمال و بکار بستن روشهای بهر زراعی و اصول بهداشتی و بالابردن سطح آگاهی کشاورزان عزیز چغندرکار بوسیله کارشناسان و مروجین کشاورزی تدریجاٌ میتوان این انگل گیاهی را کنترل و ریشه کننمود و در نتیجه عملکرد بهتر و بیشتری از کاشت چغندرقند که یکی از گیاهان صنعتی مهم بشمار میرود در سطح اراضی زیر کشت بدست آورد.

نماتود در چغندر قند

نماتودها کرمهای نخی شکلی هستند که در مکانهای مرطوب زندگی می‌کنند، در تمام دنیا و در محیطهای متفاوت یافت می‌شوند. نماتودها در آبهای شیرین و شور، در خاک، مواد آلی در حال فساد، در گیاهان و در حیوانات و انسان مشاهده می‌شوند.

همانطور که نماتودها دارای محیط زندگی متنوعی هستند، نحوه تغذیه آنها نیز خیلی متنوع است.

نماتودها از باکتریها و قارچها در مواد آلی بی جان تغذیه نموده و قادرند نماتودهای دیگر را از بین ببرند و همچنین بصورت انگل از جانوران تکامل یافته ( مانند Trictire‌) یا گیاهان عالی نیز تغذیه می نمایند، نماتودها در محیط زندگی خود حرکتی مارپیچی همانند مارماهی دارند.

گونه هائی که به گیاهان خسارت می زنند بطور متوسط طولی نزدیک به یک سانتی متر دارند.

نماتودها دارای دهان مکنده خار دارند که آن را به داخل گیاه فرو کرده و پس از تولید مواد ترشحی قادر به مکیدن محتویات سلول گیاهی هستند. از حدود 15000 گونه نماتود شناخته شده، حدوداٌ 3000 گونه از گیاهان تغذیه می نمایند و حدود 100 گونه خسارات قابل توجهی را به گیاهان اصلی وارد می نمایند.

یکی از نماتودهائی که از لحاظ خسارات فراوانی را باعث می‌گردد نماتود سیست چغندر یا Heterodera Schachti می‌باشد.

علائم

علائم آلودگی چغندر به نماتود خیلی شبیه به علائم بیماری رایزومانیا است و به آسانی با بیماری فوق قابل اشتباه است. از آنجائیکه نماتود چغندر اغلب درمناطق چغندر خیز رایج است. لذا محدوده گسترش آن در مقیاس زیادی با بیماری رایزومانیا منطبق می‌شود، که خطر اشتباه را افزایش خواهد داد.

آلودگی به نماتود در مراحل اولیه رشد چغندر فقط در موارد نادری باعث مرگ کامل گیاه می‌شود و لذا علائم کلاسیک آلودگی به نماتود از ماه ژوئن ( خرداد ) مشاهده می‌گردد.

علائم پژمردگی که در لکه های آلوده مزرعه

یکی از علائم مشخصه پژمردگی برگها در هنگام تابش شدید خورشید بصورت لکه ای در مزرعه است. بطوری که در هنگام شب و یا بروز نزولات حالت پژمردگی در لکه‌های آلوده مزرعه مجدداٌ بهبود خواهد یافت.

آلودگی به نماتود درمزرعه

گیاهانیکه شدیدتر دچار آلودگی شده‌اند با محدودیت رشد روبرو خواهند شد برگهای خارجی زرد شده و خواهند مرد و برگهائی که درمراحل بعدی تولید می‌شوند دارای سطح برگ کمتری خواهند شد، یکی از علائم بارز آلودگی توسط نماتود تولید ریشه های کوچک و کوتاه قامت بخصوص ایجاد ریشه های جانبی بیش از حد در اطراف ریشه اصلی که به آن ظاهری ریش دار می‌دهد و به جاروئی شدن ریشه نیز معروف است.

جاروئی شدن ریشه در چغندرهای آلوده به نماتود

علائمی که به آن اشاره گردید در هنگام آلودگی توسط رایزومانیا نیز مشاهده می‌شوند.

مهم ترین علامت آلودگی به نماتود تشخیص سیست های ماده، سفید یا قهوه ای به اندازه ته گرد سوزن در ریشه می‌باشد. نماتودهای سفید رنگ را می توان با چشم غیر مسلح نیز مشاهده نمود.

‌ سیست های به اندازه ته گرد سوزن در ریشه چغندر قند

تصویری با بزرگنمائی بیشتر از سیست های نماتود ریشه چغندرقند

بیولوژی نماتودهای سیست چغندر قند

جنبه های تکامل بیماری

سیست بقای نماتود را در طبیعت تضمین می نماید. هر سیست حدوداٌ به اندازه ته گرد سوزن است و حاوی بیش از 300 تخم و لارو نماتود است. در هنگام کاشت گیاه میزبان فعالیت لاروها در سیست آغاز می‌شود.

محتویات یک سیست له شده

ترشحات ریشه باعث تحریک لاروها جهت خروج از سیست می‌گردد. نماتود سیست را ترک کرده و به کمک خار دهنی خود به داخل ریشه نفوذ می‌کند و پس از حرکتی کوتاه در یک مکان بخصوص در ریشه استقرار خواهد یافت و باعث تولید سیستم مغذی سلولی ( Syncytium ) در این مکان می‌شود و سپس دو مرحله لاروی را سپری خواهد کرد تا به نماتود کامل نر یا ماده تبدیل شود، نماتود ماده سفید رنگ و متورم است و از بخش انتهائی به نحوی از ریشه خارج می‌گردد که هنوز سر آنها در سیستم مغذی سلولی باقی خواهد ماند.

در این مرحله از رشد نماتود به راحتی توسط چشم غیر مسلح قابل رویت است عمل لقاح به کمک نماتودهای نر به طور آزاد و خارج از ریشه صورت می گیرد.

در خاتمه دوران حیات هر نماتود ماده بطور متوسط 250 تا 350 تخم تولید خواهد نمود، و پس از آن نماتودهای ماده خواهند مرد و بدن سفید آنها برنگ قهوه ای روشن و سپس قهوه ای تیره تغییر رنگ خواهد داد و تبدیل به سیست خواهد شد، در داخل دیواره ضخیم سیست تخم ها و لاروها قادرند بیش از 10 سال زنده باقی بمانند.

طول دوره رشد یک نسل نماتود سیست چغندر قند، بستگی به میزان نزولات و حرارت محیط دارد. جهت برقراری یک چرخه کامل مجموعاٌ نیاز به 465 درجه سانتی گراد است، مجموعه حرارتی فوق را می توان به صورت زیر محاسبه نمود.

حرارت خاک در عمق 10 تا 20 سانتی متری در دوره رشد اندازه گیری می‌شود و مجموعه حرارتهای بیشتر از حرارت پایه یعنی 8 درجه سانتی گراد در دوره زمانی مورد نظر محاسبه می‌گردد.

در زیر به یک نمونه بعنوان مثال اشاره شده است :

• حرارت متوسط اندازه گیری شده خاک 17 درجه سانتی گراد است.
• اعدادی که باید جمع زده شوند برابر خواهد بود :
• حرارت متوسط اندازه گیری 17 دره سانتی گراد منهای حرارت پایه 8 درجه سانتی گراد که برابر خواهد بود با 9 درجه سانتی گراد.
• در صورتی که حرارت متوسط خاک 17 درجه سانتی گراد ثابت باقی بماند. مجموعه حرارتی مورد نظر 465 درجه سانتی گراد پس از 52 روز ( ) به دست خواهد آمد.
• در نتیجه برای برقراری چرخه زندگی یک نسل دراین شرایط نیاز به 52 روز یا حدوداٌ 5/7 هفته می‌باشد.

در شرایط اروپای مرکزی در هر سال نماتودها بین 2 تا 3 نسل را بوجود می آورند. البته در جوار حرارت خاک، رطوبت خاک نیز اثر فراوانی بر تعداد نسلهای سالیانه خواهد داشت.

شرایط مناسب برای برقراری چرخه زندگی نماتودها ؛ حرارت بالای خاک، دانه بندی متوسط خاک ( 150 تا 250 میکرون ) و رطوبت متوسط بین 30 تا 70 درصد ظرفیت زراعی قابل استفاده می‌باشد.

جنبه های سرایت بیماری Epidemiologie

سرعت حرکت نماتود چغندر خیلی کم است، عمدتاٌ تکثیر آن به لکه های آلوده مزرعه محدود می‌شود توسعه فعال بیماری از یک مزرعه به مزرعه دیگر عملاٌ غیر ممکن است.

مهمترین راه توسعه نماتودها به شکل غیر فعال می‌باشد ؛ انتقال سیست ها و لاروها همراه خاک توسط چرخهای تراکتور، ماشینهای آماده سازی خاک و برداشت چغندر همچنین خودروهای حمل چغندر عملی می‌شود. البته فرسایش های بادی نیز امکان جابجائی سیست های نماتودها را فراهم می آورند.

گسترش نماتود توسط بذر چغندر بخصوص بذرهای آماده شده و پوشش دار غیر ممکن است.

نماتود فوق فقط وابسته به چغندر نبوده و دارای طیف وسیعی از گیاهان میزبان است، زیرا که این نماتود قادر است که چرخه زندگی را بر روی بیش از 200 گونه گیاهی از 90 جنس کامل نماید ( جدول 1 ). در این رابطه مشکل اساسی را کلزآ بوجود می‌آورد. نماتود چغندر قادر است روی این گیاه به خوبی تکثیر شود، لذا باید توجه داشت که کلزآ در تناوب چغندر قرار نگیرد.

تکثیر نماتود چغندر با استفاده از نسبت pf/pi نشان داده می‌شود. این نسبت به روش تقسیم ساده مانند فرمول محاسبه می‌گردد :

جمعیت نماتودها پس از کاشت گیاه میزبان ( Population final )

جمعیت نماتودها قبل از کاشت گیاه میزبان ( Population initial )

در هنگامیکه نسبت pf/pi بزرگتر از یک شود. معلوم می نماید که پس از کشت گیاه میزبان تعداد نماتودها در خاک افزایش یافته و گیاه میزبان باعث افزایش جمعیت نماتودها شده است.

از آنجائیکه گیاهان مقاوم به نماتود باعث کاهش تعداد نماتودها در خاک می‌شوند لذا نسبت pf/pi در هنگام کاشت چنین گیاهانی از یک کوچکتر خواهد شد.

در جوار گیاهان میزبان و سال کاشت نسبت pf/pi با درجه آلودگی ابتدائی نیز همبستگی دارد.

این بدین معنی است که در هنگام آلودگی شدید اثر کاهندگی ارقام مقاوم یعنی نسبت pf/pi کوچکتر، در مقایسه با جمعیت کم نماتود بهتر نمایانگر خواهد شد. حتی در هنگام آلودگی ضعیف و در حالت عدم آلودگی کاشت ارقام مقاوم به نماتود در سیستم کاشت متوالی ( Cropping Sequential ) در جهت جلوگیری تکثیر نماتود توصیه می‌گردد.

از آنجائیکه تعداد زیادی از علفهای هرز نیز جزء گیاهان میزبان نماتود سیست چغندر قرار می‌گیرند ( جدول 1 )، اغلب این نماتود را حتی در زمین هائی که مدت طولانی تحت کشت قرار نگرفته اند می توان یافت. البته تکثیر نماتودها در این مناطق نسبت به مزارع عادی آلوده به علف هرز مسئله انگیز نخواهد بود.

جدول حساسیت گیاهان زراعی و علفهای هرز به نماتود چغندر قند

درجه حساسیت :‌ ضعیف (+) ؛ متوسط (++) و خیلی حساس (+++) طبق Schiang

درجه حساسیت	گیاه میزبان
++ ++ +++ ++	خانواده تاج خروس = تاج خروس دم گربه ای Amaranthus Caudatus تاج خروس هرز جنگلی Amarantus chiorostachys تاج خروس هییرید Amaranthus hybnidus تاجر خروس زلف عروسان Amaranthus retroflexus
+ ++ ++ ++	خانواده میخک = سیاه تخمه Agrostema gihago میخک قرنفلی Dianthus caryophyllus گل صابونی Saponaria officinalis گندمک Stellaria media
+++ ++ +++ +++ ++ +++ + +++ ++ ++ ++	خانواده اسفناج = اسفناج کوهی Ateiplex hortensis آتریپلکس Atriplex potula چغندر قند Beta vulgaris var. altissima چغندر علوفه ای Beta vulgaris var. alba چغندر باغی Beta vulgaris car. conditiva چغندر برگی Beta culgaris car. vulgaris سلمه تره ‍Chenopodium album پنجه غازی اسفناجی Chenopodium bonus – hemicus سلمه هییرید ‍‍Chenopdium hybridum پنجه غازی کوئینوآ Chenopodium quinoa اسفناج Spinacea oleracea
+++ +++ +++ +++ +++ +++ ++ ++(+) +++ +++	خانواده شب بو= کلم چینی Brassica chinensis کلزآ Brassica napus var. napus کلم ها Brassica oleracea var. + convar کتان کش Capslla bursa pastonis کیسه کشیش Capsella bursa pastonis ترتیزک Lepidium sativum ترب وحشی Rapbarus raphanistrum ترب علوفه ای Rapbsrus sativus var , oleifomis خردل سفید Sinapis alba قدومه Tniaspi arvensis
++ +(+) ++	تیره پروانه آسا = خلر Lathyus sativus شبدر ایرانی Trifolium resupinatum ماشک زمستانی Vicia villosa
+ + ++ ++	تیره هفت بند = گندم سیاه Fagopyrum esculentum گندم سیاه تاتارین Fagopyrum tataricum هفت بند برگ بیدی Polygonum lapattifolium ترشک Rumex acetosella

خسارات و اثر آنها بر گیاه

لاروها موجب تغییر شکل چغندر و ریشه ها می گردند و بدین صورت باعث بروز خسارات مستقیم می‌شوند. در نتیجه تولید ریشه های جانبی فراوان و جاروئی شدن ریشه میزان خاک چسبیده به چغندر نیز افزایش خواهد یافت. خسارات غیر مستقیم اغلب در اثر کاهش مقاومت گیاه نسبت به عوامل نامساعد بروز می نماید. خسارات فوق عمدتاٌ به صورت کاهش علمکرد بروز خواهد کرد. نسبت به مقدار آلودگی کاهش عملکرد می‌تواند از 30 درصد به بالا مشاهده گردد. میزان خسارات بستگی به مقدار آلودگی، شرایط خاکی مزرعه، زمان کاشت و شرایط اقلیمی منطقه دارد، بطور کلی می‌توان بیان نمود که هر چه آلودگی زودتر بروز نماید، کاهش علمکرد بیشتری را باید انتظار داشت.

بعنوان آستانه خسارت تعداد 500 تخم و لارو نماتود در هر 100 میلی لیتر محلول خاک تعیین می‌شود. در چنین شرایطی از آلودگی خاک بایستی حدوداٌ 5 درصد کاهش علمکرد را انتظار داشت.

جدول ارزیابی آلودگی مزرعه چغندر قند توسط نماتود ( روش Fenwick طبق Schlang )

درجه آلودگی	تعداد سیست های حاوی مواد زنده در هر 100 میلی لیتر محلول خاک	تعداد تخمها و لاروها در هر 100 میلی لیتر محلول خاک	میزان آلودگی	کاهش عملکرد طبق تجربه به درصد	ارزیابی
O	0	0	-	-	-
I	5-1	حدوداٌ 150	ضعیف	-	درصورت کاشت چغندر قند مشکلی ایجاد نمی شود.
II	10-6	800-150	ضعیف، بدون لکه آلودگی در مزرعه	5-3	درصورت رعایت تناوب 3 ساله چغندر مشکلی نخواهد داشت.
III	20-11	1500-800	آلودگی متوسط، لکه های آلودگی در مزرعه پدیدار می‌شود	12-6	کاشت چغندر فقط هر 4 ساله یکبار امکان پذیر است
IV	40-21	2500-1500	آلودگی شدید، لکه های بزرگ آلودگی و حتی لکه کچلی در مزرعه دیده می‌شود	20-12	کاشت چغندر قند باید 5 تا 6 سال صورت نگیرد
V	بیشتر از 41	بیشتر از 2500	آلودگی خیلی شدید و اغلب لکه های بزرگ کچلی در مزرعه دیده می‌شود	بیشتر از 25	کاشت چغندر قند باید 6 تا 8 سال صورت نگیرد

کیفیت چغندر در هنگام آلودگی توسط نماتود تغییر نخواهد کرد. حتی در هنگام آلودگی خیلی شدید کاهش مقدار قند یا افزایش مقدار مواد تولید کننده ملاس مشاهده نمی شود. لذا نمی توان با انجام آنالیزهای مربوط به کنترل کیفیت در کارخانه قند میزان آلودگی را تخمین زد و بایستی کشاورز چغندر قند مراحل رشد گیاه در مزرعه و همچنین تغییرات عملکرد در واحد سطح چغندر را به دقت کنترل نماید.

روشهای مبارزه

شیمیائی : در گذشته با استفاده از مواد نماتود کش دامنه خسارت H. Schachtii محدود می گردید و بدینوسیله از کاهش عملکرد در هنگام آلودگی در مراحل اولیه رشد جلوگیری می شد، ولی کاربرد این مواد در حال حاضر در خیلی از کشورها مجاز نیست.

فیزیکی :‌ پاک نمودن مواد گیاهی و خاک از نماتودها با استفاده از گرما در خیلی از واحدهای باغبانی هنوز یک روش متداول است. برای این روش دستگاههای مخصوص تولید بخار وجود دارند که البته در واحدهای زراعی بزرگ کاربرد این روش با محدودیت روبرو شده و امکان پذیر نخواهد بود. از این روش در آینده نیز فقط در مساحتهای کوچک و برای محصولات مخصوص می توان استفاده نمود.

بیولوژیکی : در صورت استفاده از سیستم های تناوبی باز می توان از توسعه و گسترش نماتود چغندر قند جلوگیری نمود.

هر ساله حتی در صورت عدم وجود گیاه میزبان تعداد فراوانی لارو از سیست ها خارج می‌شوند و در صورتیکه لاروها به گیاه میزبان دسترسی نداشته باشند عملاٌ کاهش جمعیت نماتود مشاهده خواهد شد.

آزمایشها نشان می‌دهند که در تناوبهای سه ساله افزایش جمعیت نماتودها در خاک کاملاٌ واضح است. ولی در هنگام استفاده از تناوبهای چهارساله افزایش جمعیت نماتود مشاهده نخواهد شد. البته مطمئن تر هنگامی است که تناوبهای پنج ساله برقرار گردد.

ولی امکان دارد در برخی موارد که آلودگی خیلی شدید است حتی با استفاده از چنین تناوب هائی مشکل نماتود برطرف نگردد. به این موضوع نیز باید اشاره گردد که استفاده از چنین تناوب های بازی در تولید چغندر قند نمی توان اقتصادی باشد.

شکل گیاهان مقاوم به نماتود در زراعت متوالی دریک سال یکی از روشهای متداول مبارزه بیولوژیکی است که از توسعه جمعیت نماتود در تناوبهای تنگ چغندر جلوگیری نموده و یا حتی منجر به کاهش جمعیت آنها می‌شود. بعنوان گیاهان مؤثر می توان به ارقام متفاوت خردل زرد، ترب علوفه ای و همچنین گندم سیاه اشاره نمود. فرآیند اثر آنها در این رابطه است که چرخه زندگی H. schachtii به شکلی قطع خواهد شد. گیاهان مقاوم به نماتود که در سیستم های کشت متوالی قرار می‌گیرند همانند گیاهان میزبان عمل نموده و باعث تحریک خرو لاروا از سیست ها می‌شوند و ضمناٌ لاروها به طرف ریشه جلب و به داخل ریشه نفوذ می نمایند ؛ ولی بر خلاف گیاهان میزبان از تولید سیستم های مغذی سلولی جلوگیری خواهد شد و در نتیجه نماتودها به مقدار کافی تغذیه نخواهند شد و نهایتاٌ از بین خواهند رفت.

یکی از مکانیزم های دیگر مقاومت تغییر نسبت بین جنس های نر و ماده نماتود است. در گیاهان میزبان آلوده نسبت نماتودهای نر و ماده حدوداٌ یک به یک است در حالی که این نسبت در گیاهان مقاوم 100 به یک می‌باشد. نماتودهای ماده در دوره رشد خود حدوداٌ 40 برابر ماده غذائی بیشتر نسبت به نماتودهای نر جذب می‌کنند. با توجه به اشکال ایجاد شده در تولید سیستم های مغذی سلولی عملاٌ تغذیه نماتودهای ماده دچار اختلال گردیده و تعداد معدودی از آنها چرخه زندگی خود را کامل می نمایند و لذا جمعیت نماتودهای نر نسبت به نماتودهای ماده افزایش خواهد یافت.

در عمل اغلب برای مبارزه بیولوژیکی بر علیه H. schachuii از گیاهان مقاومی مانند خردل زرد و ترب علوفه ای در کشت های متوالی استفاده می‌شود لذا در زیر به شرح دقیق تر استفاده از چنین گیاهانی در مبارزه بیولوژیکی اشاره می‌شود.

جهت مبارزه مؤثر بر علیه نماتود باید به عوامل متفاوتی توجه شود :

فقط کاشت رقم های مقاوم خردل و ترب علوفه ای منجر به کاهش جمعیت نماتودها می گردند، کلیه ارقام دیگر این گونه ها به ازدیاد نماتود کمک می‌کند، زیرا در این ارقام خصوصیت کاهندگی نسبت به نماتود با آغاز دوره زایشی کاهش یافته و در چنین حالتی می توان از ارقامی مانند Surola که مرحله گلدهی آنان با تأخیر آغاز می‌شود استفاده نمود.

برای خروج شدید لاروها از داخل سیست ها و در نتیجه کاهش آلودگی نیاز به حرارت مناسب خاک ( مجموعه حرارتی بیش از 465 درجه سانتی گراد ) و همچنین رطوبت مناسب خاک است.

چنین حرارتهای مناسبی اغلب در محصولاتی مشاهده می‌شوند که زود برداشت می‌شوند، مانند جو پائیزه، باید توجه داشت که ارقام با تمایل گلدهی سریع در صورت کاشت زود هنگام خیلی سریعتر به مرحله زایشی وارد شده و لذا عملاٌ کشت قبل از موعد توصیه نمی شود.

تأمین مناسب آب جهت رشد گیاه دوم در کشت متوالی و همچنین خرج لاروها از سیست ها ضروری است در پائیز خشک و سرد نمی توان کاهش آلودگی را انتظار داشت.

کاشت ارقام مقاوم ترب علوفه ای مانند Remorta علاوه بر اینکه باعث پوشش سبز زمین های آیش می‌گردد در رابطه با مبارزه بیولوژیکی بر علیه نماتود نیز مؤثر خواهند بود. در صورتی که مجوز کوددهی زمین های آیش وجود نداشته باشد می توان از شبدر برسیم Trifolium alexandinum در کشت مخلوط با ترب علوفه ای جهت تأمین ازت استفاده نمود ولی هیچگاه نباید در مخلوط از شبدر ایرانی Trifium respinatum استفاده شود زیرا این گیاه باعث افزایش جمعیت نماتودها می‌گردد.

قاعدتاٌ پس از زمستان تأمین آب با مشکل روبرو نخواهد شد و همچنین افزایش حرارت نیز به خروج لاروها کمک می نماید.

بر عکس خردل، ترب علوفه ای پس از برداشت مجدداٌ به ساقه خواهد رفت. این حالت تا چه میزانی می‌تواند موجب کاهش جمعیت نماتودها گردد. موضوعی است که پژوهشگران به بررسی آن مشغول هستند. نتایج تحقیقات گزارش شده هنوز پاسخ مشخصی برای سئوال فوق پیدا نکرده است البته در طول دوره خشک تابستان نبایستی موفقیت مبارزه را انتظار داشت.

در هنگام کاشت متوالی محصول تابستانه و همچنین در هنگام کاشت زمین های آیش بایستی توجه خاص به آماده سازی خاک، سبز شدن یکنواخت محصول و نفوذ مناسب ریشه در خاک نمود.

این مسئله اهمیت فراوان دارد که تحریک خروج لاروها هنگامی عملی خواهد شد که ارتباط نماتود با ریشه ها کاملاٌ حاصل گردد.

مبارزه بیولوژی بر علیه H. Schachtii با استفاده از سیستم کشت متوالی مزایای فراوانی همانند کود سبز را نیز به همراه خواهد داشت، با اضافه شدن مواد آلی موجودات زنده داخل خاک فعالیت بیشتری را نشان می‌دهند. تراکم زیاد چنین محصولاتی علفهای هرز مزرعه را نیز کاهش می‌دهند، عناصر غذائی با ترکیبات آلی پیوند برقرار نموده و از شسته شدن آنها جلوگیری خواهد شد و از فرسایش خاک به علت بقایای مالچ خردل جلوگیری می‌شود.

در صورتیکه عوامل بالا رعایت شوند در آینده نیز استفاده از سیستم کشت متوالی یک روش اقتصادی و اکولوژیکی در جهت کاهش جمعیت نماتودها در تناوب های تنگ چغندر قند کاربرد داشته تا جمعیت نماتودها در زیر آستانه خسارات باقی بماند.

اطلاعات ریز :‌ شهرستان چناران

ردیف	اطلاعات درخواستی	تعداد	نام روستا
1	تعداد روستاهای بررسی شده	88
2	بیشترین تعداد نمونه	179	مغان
3	بالاترین رقم سیست	311	کلاته سادو
4	بیشترین رقم میانگین سیست	رضا آباد سرهنگ
5	بالاترین رقم حداکثر تخم و لارو	12000	بیرمشا
6	بیشترین رقم میانگین تخم و لارو	زینگر
7	تعداد کل نمونه های منطقه	3053
8	میانگین حداکثر تخم و لارو	852963
10	میانگین تخم و لاروها ( آلودگی ) منطقه
11	بیشترین تعداد نمونه در آلودگی 0 تا 200	70	بیرمشا
12	بیشترین درصد نمونه در آلودگی 0 تا 200	100%	یزدان آباد
13	بیشترین تعداد نمونه در آلودگی 200 تا 700	50	مغان
14	بیشترین درصدنمونه درآلودگی 200 تا 700	50%	جوقان
15	بیشترین تعداد نمونه در آلودگی 700 تا 1200	31%	یارچوپان – گل خاتون
17	بیشترین تعداد نمونه در آلودگی بیش از 1200	55	حاجی آباد
18	بیشترین درصد نمونه در آلودگی بیش از 1200	61%	اوطان
19	تعداد نمونه در آلودگی 0 تا 200	1253
20	تعداد نمونه در آلودگی 200 تا 700	710
21	تعداد نمونه در آلودگی 700 تا 1200	400
22	تعداد نمونه در آلودگی بیش از 1200	690

نتیجه گیری و پیشنهادات :

نتایج بررسی جاری نشاندهند تحولی بزرگ در مبارزه و کنترل نماتد چغندقند می باشد و در صورت پایداری مقاومت به نماتد در رقم تولید شده ، انقلابی جدید در کاهش اثرات منفی یکی از عوامل مهم محدود کننده عملکرد یعنی نماتد چغندرقند محسوب می گردد.

مهم ترین نتیجه این بررسی کاهش شدید جمعیت نهائی نماتد در رقم نماکیل می باشد به گونه ای که جمعیت آلودگی در رقم نماکیل از 2326 به 960 عدد تخم و لارو در صد گرم خاک کاهش یافت در حالیکه جمعیت نهائی رقم ایرانی تقریباً 5/2 برابر جمعیت اولیه گردید.

با وجودیکه رقم نماکیل در آلودگی اولیه تقریباً 5/1 برابر رقم ایرانی کشت شده بود (2368 در مقابل 1591 تخم و لارو) با این وجود عملکرد ریشه و درصد قند رقم نماکیل بیش از رقم BR1 بود.

بطور کلی از نظر قند خالص رقم ایرانی 64/20 درصد عملکرد کمتری نسبت به رقم نماکیل تولید نمود.

تنها موضوع قابل توجه، وجود حالت بدفرمی در رقم نماکیل می باشد که اثرات سوء برعملکرد می گذارد . امیدواریم بذور تولیدی آینده فاقد این ژن ناخواسته و نامطلوب باشد .

برای نیل یه نتایج مطمئن تر و بررسی های دقیق تر موارد ذیل پیشنهاد می گردد:

• توزیع سریعتر رقم در کارخانجات
• بررسی عملکرد رقم در آلودگیهای مختلف در قالب طرح آماری
• کشت رقم در تاریخهای مختلف
• بررسی روند تشکیل بدفرمیها و اثرات آن بر عملکرد در رقم نماکیل

منابع :

1. بیماری چغندرقند ، مولفان : پروفسور ای. دی. ویتنی ، بی . ای . دونوس ، مترجمان : دکتر ابراهیم محمدی گل تپه ، مهندس بابک پاکدامن سردرود ، مهندس یونس رضایی دانش ، 1378 ، انتشارات تربیت مدرس .
2. باروئی ، شاپور ، نماتد چغندرقند و راههای پیشگیری و مبارزه با آن ، سازمان ترویج کشاورزی ، 1387